ΓΛΙΝΑΔΟ ΝΑΞΟΥ

Ονομασία, οι πρώτοι του οικιστές, η κοινωνική χρήση του τοπίου του

Το Γλινάδο , ένα από τα χωριά του Λιβαδιού, της εύφορης ναξιακής πεδιάδας, βρίσκεται σε απόσταση πέντε χιλιομέτρων νοτιοανατολικά της Χώρας. Οι κάτοικοι του (περί τους 550 σήμερα) ασχολούνταν ανέκαθεν, αποκλειστικώς σχεδόν, με τη γεωργία.
Φέτος (2023) συμπληρώνονται 351 έτη από την πρώτη (γνωστή σε μένα) ιστορική μαρτυρία του, το 1672 . Το σημερινό επίμηκες σχήμα του χωριού είναι δημιούργημα του 20ού και του αιώνα που διανύουμε, αφού όλα τα στοιχεία συνηγορούν ότι οι πρώτες του κατοικίες οικοδομήθηκαν (αρχές του 17ου αιώνα) επάνω σε δύο απέναντι ευρισκομένους λόφους, τον Δέχτη και το Τζιντίλι. Η αιτία της καταφυγής των κατοίκων σ’ αυτούς τους απρόσι¬τους λόφους είναι προφανής: ο πειρατικός κίνδυνος.
Όταν αυτός εκλείπει οριστικά και ο πληθυσμός του χωριού αυξάνεται, αρχίζει να κατοικείται ο μεταξύ των δύο λόφων χώρος και να διαμορφώνεται το σημερινό σχήμα του. Το όνομά του, όπως αναλύω παρακάτω, προέρχεται από την οικογένεια των Γλινών, η οποία εγκαθίσταται σ’ «την τοποθεσίαν των Γλινάδων» περί το 1630. Το συναντώ για πρώτη φορά σε προικοσύμφωνο της 7ης Απριλίου 1672.
Εννοείται, όπως μόλις προαναφέρθηκε, ότι το χωριό κατοικήθηκε μερικές δεκαετίες προηγουμένως, και ότι η χρονολογία αυτή μπορεί να ανατραπεί ανά πάσα στιγμήν.
Στο εν λόγω έγγραφο αναφέρεται ότι σ’ «την τοποθεσίαν των Γλινάδων», στην κατοικία του Μάρκου Νομικού, ο ίδιος και ο Μανόλης Καπούνης συνάπτουν «συμφωνία υπανδρειάς και πρώτο συνοικέσιον», ο πρώτος να πάρει τη θυγατέρα του δεύτερου, την Σταμάτα. Ο Μανόλης Καπούνης ανακαλύπτω σε έγγραφο του 1684 ότι είναι «ως 70 χρονώ απάνω κάτω» , άρα είναι γεννημένος περί το 1614, και το 1672, όταν υπανδρεύει την κόρη του, είναι περίπου 58 ετών.
Η οικογένεια των Γλινών φαίνεται πως εγκαθίσταται στο χωριό περί το 1630. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν τον τόπο της καταγωγής τους. Το επώνυμο υφίσταται μέχρι σήμερα στ’ Απεράθου. Είναι απεραθίτικη οικογένεια που μετοικεί από εκεί, στα μέσα του 17ου αι.; Ή είναι κρητική, που μετοικεί απ’ ευθείας από τη μεγαλόνησο στο χωριό, αφού το επώνυμο διασώζεται μέχρι σήμερα και εκεί; Άρα, το Γλινάδο ανήκει στην κατηγορία των οικισμών εκείνων που δημιουργούνται από τη μόνιμη εγκατάσταση σ’ αυτά μεγάλων διευρυμένων οικογενειών (σογιών, φαρών) που εγκαθίστανται σε συγκεκριμένο σημείο (σε ορισμένη τοποθεσία) και οργανώνουν εκεί τη νέα τους ζωή.
Από τα στοιχεία που διαθέτω η οικογένεια των Γλινών αποτελείται από τρία παντρεμένα αδέλφια: ● τον αρχηγέτη της φάρας Μανόλη. Είναι παντρεμένος με κάποια Φλουρέντζα (Φλωρεντία) . Τον συναντώ έξι συνολικά φορές στον κώδικα 86 των Γενικών Αρχείων του Κράτους και φαίνεται ότι είναι σημαίνον πρόσωπο της μικροκοινωνίας του. Δυο φορές είναι μάρτυρας (σε έγγραφα της 12ης Δεκεμβρίου 1684 και της 15ης Ιανουαρίου 1687 ), άλλοτε πωλεί στον Μανόλη Καπούνη ένα χωράφι και το μισό πηγάδι που έχει στην κατοχή του μέσα στο χωριό ● τον Ιωάννη Γλινό ή Κασκάνη. Έχει νυμφευθεί κάποια Μαρίνα, αγνώστου γένους ● τον Μάρκο Γλινό-Κασκάνη. Συναντάται ελάχιστες φορές στα έγγραφα. Π.χ., στις 4 Μαρτίου 1688 ο αφέντης Φραντζέσκος Μπαρότζης του δίνει μια ζευγαριά χωράφι στο Κρυό Νερό (και άλλο ένα κομμάτι «ποταμίδι» δίπλα στο προηγούμενο) . Σε έγγραφο του 1684 αναφέρεται ότι ο Ιωάννης Γλινός είναι εκείνο το έτος «απάνω κάτων ως 75» ετών, γεννήθηκε λοιπόν περί το 1610. Άρα, αν υποθέσουμε ότι έρχεται στο χωριό κατά την (τότε) «μεστή ηλικία» των 20 ετών, το γεγονός συμπίπτει με το έτος 1630, το έτος που εγκαθίσταται η οικογένειά του στο χωριό. Βεβαίως η άφιξή τους δεν αποκλείει το ότι αυτό κατοικείται ήδη ή εκ παραλλήλου, την ίδια δηλαδή περίοδο, από άλλες μικρότερους οικογενειακούς σχηματισμούς. Ένας από αυτούς είναι η οικογένεια του Φραντζέσκου Καστελλάνου, του οποίου η σύζυγος Ειρήνη είναι ανηψιά της γυναίκας του Μανόλη Γλινού .
Η οικογένεια των Γλινών εξαφανίστηκε από το χωριό περί τα τέλη του 17ου αι. ή στις αρχές του 18ου. Όσα έπονται (ελλείψει ικανών πηγών) αποτελούν μια πρώτη ιστορική ερμηνεία του γεγονότος: Τι σημαίνει ότι ο Μανόλης Γλινός στις 15 Ιανουαρίου 1687 «γράφει» στην προαναφερθείσα ανηψιά του τα σπίτια που έχει στο χωριό «μεσόσπιτον και ξώσπιτον, βούβαν και φουρναριό και αυλογύριση», υπό τον όρο μετά το θάνατό του εκείνη να καταβάλει τα θαφτικά, θα κάνει τα μνημόσυνά του, όπως απαιτεί ο προαιώνιος άγραφος κανόνας; Σημαίνει ότι είναι άκληρος, άρα τον ρόλο των απόντων παιδιών θα αναλάβει η ανηψιά της γυναίκας του. Τι σημαίνει ότι στις 11 Ιουλίου 1685 ο Ιωάννης Γλινός ο Κασκάνης (ο δεύτερος αδελφός) δίνει στον Μανόλη Καπούνη για ψυχική του ίδιου και της μακαρίτισσας συμβίας του Μαρίνας ένα παντίκι που έχει στον Γλέφαρο, και έναν μιτάτο με τη συμφωνία να φροντίσει τα της ευπρεπούς κηδείας του ίδιου και της νέας του συζύγου και να τους μνημονεύει κατά «την τάξιν πάντων των χριστιανών» ; Σε έγγραφο της 23ης Απριλίου 1688 ο Μανόλης Δρης και ο Γιώργης Μπαζαράς μαρτυρούν ότι πριν από έξι ή επτά έτη ο Φραντζέσκος Καστελλάνος αγόρασε «χωρίς γραφή» από τον Ιωάννη Γλινό-Κασκάνη ένα σπίτι . Είναι κι αυτός άκλερος και πεθαίνει ως τέτοιος. Δεν γνωρίζω το τέλος του τρίτου αδελφού, του Μάρκου. Είχε κι αυτός την «μοίρα» των αδελφών του μετά τον θάνατο των οποίων μετοίκησε; «Έφυγε» για το αιώνιο ταξίδι νωρίς;
Από τις πρώτες διευρυμένες οικογένειες που εγκατεστάθηκαν στο χωριό και ονομάτισαν περιοχές του ήταν αυτή του Τζιντιλάκη . Γενάρχης της ήταν ο Γιώργης Τζιντιλάκης, πιθανότατα κρητικής καταγωγής. Σε έγγραφο του 1680 κάποιος ονόματι Κωνσταντής δίδει προίκα στην κόρη του μια οικία που έχει «στην τοποθεσία τω Γληνάδω σύμπλιο Γεώργην Τζιντιλάκην και σύνμπλιο των σπιτιώ του κυρ Μανώλην Καπούνη» . Μπορώ με απόλυτη σχεδόν βεβαιότητα να «ταυτοποιήσω» αυτήν την πωλούμενη κατοικία και να την «χωροθετήσω»: βρίσκεται γύρω από τις σημερινές κατοικίες των αειμνήστων Μαρίας του Ατζά, Καπούνηδων, Μανόλη Φραντέλου, Μαρκογιάννη. Το έγγραφο της 29ης Μαΐου 1720 («τα σπίτια των Τζιντζιλάδων» ) και αυτό της 13ης Οκτωβρίου 1674 με πείθουν ότι «μέρη των Τζιντιλάδων» υπήρχαν και στο ναξιακό χωριό Μέλανες
Γύρω από το χωριό υφίσταντο παλαιότερα τρεις (εγκαταλελειμμένοι σήμερα) οικισμοί: Ο Τζίτζαμος, ο Αγαμιτάδος και το Λουλούδο. Ο πρώτος βρίσκεται ανατολικά του χωριού, κοντά στο Γαλανάδο, στην περιοχή του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, του οποίου αποτελούσε ενοριακή εκκλησία. Έχω εντοπίσει την πρώτη ιστορική αναφορά του στον κ. 85, φ. 111, της 20ης Απριλίου 1670. Ο οικισμός από τις αρχές του 19ου αι. έχει πλέον ελαχίστους κατοίκους και αναφέρεται συγχωνευμέ¬νος με το Γλινάδο, ως Τζιτζαμογλινάδο (βλ. π.χ. στο φ. 48r του κ. 122, του έτους 1831: «Οι κάτοικοι του χωρίου Τζιτζαμογλινάδου»). Ο δεύτερος οφείλει την ονομασία του στους Αγαμιτάδες, τους πρώτους οικιστές του. Μαρτυρείται τουλάχιστον από την 18η Φεβρουαρίου 1671, στον κ. 85, φ. 277: «να έβγει την κομμούνα στράτα που πάγει τον Τζίτζαμο και τον Αγαμιτάδο». Ο οικισμός αυτός ήταν γνωστός ἐν έτει 1861, αφού ο Dugit τον αναφέρει το συγκεκριμένο έτος . Όσον δε αφορά στον τρίτο, αυτός δημιουργήθηκε από την εγκατάσταση μας διευρυμένης οικογένειας, των αδελφών Λουλούδη. Σε έγγραφα του 1801 και 1807 αναφέρεται ο Βαρδής Λουλούδης . Ελάχιστα υπολείμματά του διατηρούνται μέχρι σήμερα, δίπλα στον οικισμό του Τζιτζάμου, αριστερά για τον κατερχόμενο από το χωριό προς την εκκλησία του Χριστού. Ερμηνεύεται γλωσσικά με το γνωστό σχήμα οι Λουλούδες → τα μέρη των Λουλούδων → ο Λουλούδος → το Λουλούδο. Με την τελευταία του μορφή το συναντώ στη «μάννα» (φορολογικό κατάλογο) του 1757 .
Η κοινωνική χρήση του γλιναδιώτικου τοπίου τα πρώτα πενήντα έτη του 20ού αι. συνήδε απόλυτα με τον τύπο της προαιώνιας κοινωνικοοικονομικής του οργάνωσης. Οι οικογένειες («οικογενειακή γεωργία» ) καλλιεργούσαν τη γη της, ελεύθερη με σχέση πλήρους ιδιοκτησίας και με αγροληπτικές σχέσεις κουντουβερνιάς ή ενοικίασης . Ο τύπος του αναγλύφου του χωριού προσδιόριζε τη διάκριση των εδαφών: (α) στις άγονες πλαγιές των λόφων του χωριού, στην περιμετρική του ζώνη, όπου σε μικρά μπαξεδάκια (ποτιστικά κηπάρια) καλλιεργούσαν ελάχιστες ποσότητες άνυδρης πατάτας, αρακά, κουκιά, κριθάρια, όλα για οικιακή αυτοκατανάλωση, και παρανόμως λίγα καπνά «για ιδίαν χρήσιν» . (β) στα ελάχιστα παραγωγικά κράσπεδά του, τα καυκάρια , όπου έσπερναν κριθάρια και έβοσκαν (την άνοιξη κυρίως) τα λίγα αιγοπρόβατα που διατηρούσε κάθε οικογένεια. Η κτηνοτροφία, παρεμπιπτόντως, λειτουργούσε ως συμπληρωματική απασχόληση, (γ) στο εύφορο Λιβάδι, όπου καλλιεργούσαν σε καλλουργιές (ειδικά περιποιημένους, οργωμένους, λιπασμένους αγρούς) γλυκοπατάτες, κριθάρια, ντομάτες, φασόλια, λίγα βαμβάκια και σάμι, ρεβύθια και άφθονα μποστανικά, όλα για ιδιωτική κατανάλωση, πλην των τελευταίων που εξάγονταν.
Μεγάλες εκτάσεις του κάμπου κατελάμβαναν οι αμπελώνες, περίπου το 1/3 της συνολικής εκτάσεως. Από το 1953 κ.ε. κατακόπηκαν για να εξοικονομηθεί έδαφος να καλλιεργηθεί η πατάτα, το προϊόν που εμέλλετο να προσδιορίσει το μέλλον του χωριού σε όλα τα επίπεδα (αναλυτικά παρακάτω). Περιβόλια υπήρχαν ελάχιστα, στη δυτική πλευρά του γλιναδιώτικου Λιβαδιού, και μέχρι το 1955-60 παρήγαν μικρές ποσότητες βερυκόκων και κίτρων, τις οποίες οι χωρικοί εμπορεύονταν. Εκχερσώθηκαν κι αυτά για να γίνουν «πατατότοποι».
Η ίδρυση του Κέντρου Σποροπαραγωγής Γεωμήλων Νάξου (1953) επέφερε μεγάλες ανατροπές στο παραγωγικό σύστημα του χωριού . Η γλιναδιώτικη οικονομία εισερχόταν πλέον σε μια «κανονιστική ρύθμιση», εγκατέλιπε την οικονομία της αυτάρκειας και της αυτοσυντήρησης, τη «γεωργία της επιβίωσης», και εισερχόταν στην εμπορευματικοποιημένη παραγωγή, με όλους τους μετασχηματισμούς που αυτή συνεπαγόταν και επέφερε τελικά.
Η μονοκαλλιέργεια της πατάτας επιβλήθηκε και το παραγωγικό αυτό είδος έγινε το σύμβολο του χωριού και των ανθρώπων του, στοιχείο της τοπικής του ταυτότητας.